Het begint eind 1941 met heling van fietsbanden en eindigt twaalf maanden later met de dood van een twintigjarige jongen in een Duits werkkamp. Dit verhaal laat zien dat vermogensdelicten tijdens de Duitse bezetting fatale gevolgen konden hebben.
Eindhoven
Eind 1941 is in Nederland geen fiets meer veilig. Het Dagblad van Noord-Brabant spreekt van een ‘fietsendiefstal-epidemie’ in Eindhoven, met gemiddeld 300 gevallen per maand. De arrondissementsrechtbank in ’s-Hertogenbosch houdt zittingen waarbij vrijwel alleen maar fietsendieven terechtstaan. Toch schrikt dat een 21-jarige Eindhovenaar niet af verschillende fietsen te pikken. De banden verkoopt hij aan Frans van Thoor, die hij nog kent uit zijn kindertijd. Hij vertelt hem niet dat het gestolen waar is, maar zegt dat de banden uit de fabriek komen, waaruit Van Thoor opmaakt dat het om ‘zwarte handel’ gaat. Op zijn beurt verkoopt hij enkele banden met winst door aan een fietsenhersteller.
(collectie familie Van den Wittenboer)
In februari 1942 lopen ze tegen de lamp. In een reclasseringsrapport doet de pastoor nog een goed woordje voor Van Thoor. Hij en zijn ouders zijn ‘behoorlijke menschen’, van wie men geen criminele daden zou verwachten. De reclasseringsambtenaar noemt hem lichtvaardig en goedgelovig: hij begreep waarschijnlijk wel dat er ‘iets niet aan de haak was’ met de fietsbanden die hij aanvankelijk voor eigen gebruik kocht, maar liet zich door de ‘schijnschoone praatjes’ in de luren leggen. Daarna verkocht hij de banden door, want ‘een bijverdienste is altijd welkom’. Ook zijn advocaat en zijn vader doen een goed woordje voor Van Thoor en wijzen erop dat hij nodig is in de melkslijterij van de familie.
Den Bosch
In april moeten de fietsendief, Van Thoor en de man die laatste banden heeft gekocht voor de arrondissementsrechtbank in Den Bosch verschijnen. Tijdens de terechtzittingen blijven ze bij hun eerdere verklaringen. Van Thoor zegt dat hij in de veronderstelling was dat de banden uit de fabriek kwamen en het zwarte handelswaar betrof.
De fietsendief krijgt één jaar en zes maanden gevangenisstraf. Van Thoor krijgt één jaar wegens heling en de fietsenhersteller aan wie hij een aantal banden doorverkocht tien maanden. Het zijn zware straffen, maar dat is niet uitzonderlijk in een periode waarin fietsbanden zeer schaars en gewild zijn en de fietsendiefstal welig tiert.
Ommen
De vraag is alleen waar de mannen hun straf zullen moeten uitzitten. De Nederlandse gevangenissen zitten in het voorjaar van 1942 overvol. De Duitse autoriteiten hebben daarvoor, in overleg met Secretaris-Generaal Schrieke van Justitie, een oplossing voor gevonden. In het Overijsselse Ommen wordt op een terrein dat voorheen door een theosofische beweging werd gebruikt justitiekamp Erika opgericht. Daar moeten door Nederlandse rechters veroordeelde zwarthandelaren en economische delinquenten hun straf uitzitten. De fietsendief en Van Thoor moeten hier vanaf eind juli 1942 hun straf ondergaan. De omstandigheden zijn er erg slecht. De gevangen verrichten in de omgeving ontginnings- en landbouwwerkzaamheden en worden door hun bewakers continu getreiterd en regelmatig mishandeld.
Heerte
De opening van kamp Erika is een druppel op een gloeiende plaat: het plaatsgebrek in de gevangenissen blijft een groot probleem. Omdat ook kamp Erika al snel overvol raakt, worden gevangenen overgeplaatst naar Duitsland. Van Thoor is hierbij. Hij maakt onderdeel uit van een groep van ongeveer 800 door de Nederlandse justitie veroordeelde mannen die in de zomer van 1942 worden doorgestuurd naar Heerte in het Duitse Nedersaksen. Van Thoor wordt daar tewerkgesteld in de ijzerindustrie in het kader van de zogenaamde Hermann-Göring-Werke. Door weinig voeding, slechte huisvesting en onvoldoende medische verzorging verzwakken veel gevangenen snel. Bovendien zijn de bewakers meegereisd uit Ommen en blijven ze de gevangenen ook in Duitsland mishandelen. Als gevolg daarvan overlijden tientallen van de uit kamp Erika getransporteerde gevangenen in Heerte of na terugkeer in Ommen. Ook voor Van Thoor is zijn straf fataal. In december 1942 overlijdt hij , vermoedelijk nadat hij voor straf in een bak ijswater is gezet.
Enkele weken later besluit de Duitse leidinggevende van kamp Erika alle gevangenen uit Heerte terug te halen. Voor Van Thoor is dat echter te laat. Extra cru is dat Van Thoors strafdossier een bericht bevat van het ministerie van Justitie. Dat meldt een maand voor zijn dood dat een deel van zijn straf voorwaardelijk wordt opgeschort. Dat bericht heeft hem waarschijnlijk nooit bereikt.
Was dan niemand gealarmeerd door de grote aantallen overlijdens in Heerte en Ommen? Jawel: in het najaar van 1942 sijpelden de berichten hierover door, onder andere via het illegale Parool. Leden van de rechterlijke macht, die wilden weten wat er gebeurde met veroordeelden, gingen op onderzoek uit en trokken aan de bel. Het duurde echter nog tot het voorjaar 1943 voordat er een einde kwam aan de uitvoering van door Nederlandse rechters uitgesproken straffen in kamp Erika. Van Thoors jeugdvriend, die toen nog in Ommen zat, werd toen naar de strafgevangenis in Groningen overgebracht om de laatste maanden van zijn straf uit te zitten.
Lees meer over het leven en overlijden van Frans van Thoor in dit artikel uit het Eindhovens Dagblad: https://www.ed.nl/eindhoven/hoe-frans-20-onmenselijk-zwaar-werd-gestraft-voor-zijn-handeltje-in-zes-fietsbanden-in-eindhoven~a911ddf6/
Bronnen
BHIC 810, inv. nr. 17, procesdossier 9352-9353.
BHIC 810, inv. nr. 134, vonnissen 9342, 9344, 9345 en 9346.
Dagblad van Noord-Brabant, 16 februari 1942.
Loe de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog 8 Gevangenen en gedeporteerden, eerste helft (’s-Gravenhage 1978).
Guusta Veldman, Knackers achter prikkeldraad. Kamp Erika bij Ommen 1941-1945 (Utrecht 1993).
https://brabantsegesneuvelden.nl/persoon/frans-van-thoor-eindhoven-1922
https://www.oorlogsbronnen.nl/tijdlijn/Franciscus-Adrianus-Cornelis-van-Thoor/02/153560
